Tsertsa

Dichonéo

Contenù di site

Multimédià

Teste eun patoué

Documàn

O mot dou més : a tchahtagna

09 octobre 2017

(patoué dé Bretsón)

Pé tsi qu'i lammon bére è médjé, o més d'otobre l'é pién dé randévoù éntéressàn. Éntré féhte di pomme, dou pan nér é o Martchì ou For, y é macque a tserde ! Tseht'an, peu, l'é torna propozà, én manira co pi forta, o mariadjo éntré alimentatsión é queulteurra é o patoué ou troa un pocht vents touit tsi randévoù, pé couenté diquié ou y é dérì totte le traditsión alimentére: un bagadjo dé mot, manire dé fére, acohtume...

Pé chovre co nous tsou "fi ros", l'én désidà dé dédié o caro dé tsou més a arie qu'ou sé médja: a tchahtagna, eunna fruta fondamentala pé moué dé comunoté én Val d'Ohta, qu'a l'a sarvà a véa i djen én tén dé fameunna, parì émportanta qu'a l'a caratérizà eunna queulteurra éntira. E fran pé tsen, o patoué a l'é témouén dé tsa valour.

Eunna premira considératsión fa la fére a propó da cha pianta. Én éffè, a l'ezichta eunna grousa diféréntsa, co vents a lénga, éntré o tsatagnì/ tchahtagnì/ sassagnì (a sélón dou patoué) - a pianta éntà - é a ferla[1]/herla[2], a pianta servadja. Pé tsen qu'ou régarda l'orijinne dé tsou sécòn mot, ou poret aroé dou latìn FERUS, "servadjo", qu'ou l'a donà co le mot proventsal fer, "én couteurra", é castagno-fèro, "tchahtagnì d'India"[3].

É Donats, peu, soén ou tchahtagnì non ié dit simpiemèn la planta, é é Fontainemore non ié dit ebbro, dou latìn ARBOR, "pianta".

Pé tsen qu'ou régardà le calétà dé tchahtagna, ou s'ivra un mondo ! Én effet, ou y é n'é fran un montón. Djeuchto pé fére cahquie éjémpio, Ilda Dalle[4] l'ae troà pé Donats le dounahtse, (o non vièn frandé Donats); le réchane; le ourtèntse (o non vièn probabiemèn dou mé d'oht, éntó a sonorizatsión é peu a trachformatsión én -r- da consonna -s-); le grignole; le piaquine (qu'ou fa bétté contre ou non dé majón Péaquin); le pioumbéze; le verdéze; le dzénotte; le groussére; le youére; le mourette. Ou fa djouenté a tsette le calétà troà pé Perloz - le maroune (o non ou sémbia ou tayàn marroni é ou fransé marrons); le yeuya (fa vére o non dé majón Yeullaz) ; le bounente (bon énto); le rouffinette; le rosse dou ban ; le ehpinnérére (ehpeunne rére) - é d'Arnad - le goyette ; le néande ; le boèinte cor.

A tsa lichta, i poén djouenté tsella qu'a l'a feut Saverio Favre[1], qu'ou l'a aità le non di pocht, qu'i son soèn pién dé trézior pé a lénga. Éntré le non di pocht qu'ou l'a troà, i troén  Ohtèn, Grossì, Grignolén, Ferla, Risàn, Risan-èi (to o suffixe colletif), Denohtse, Piombés.

Pé tsen qu'ou l'ét di manire dé medjé le tchahtagne, o dichcours ou saret otrétàn lon. Djeuchto pé fére co tsé cahquie éjémpio, pré torna dé l'article Ilda Dalle[2], l'én le mendaye, rohquièi; le friole, béttà couére to a pel; le pélaye, pélà é peu béttà couére; le broffie, rohquièi é peu féte én ménéhtra ; le bayane, tchahtagne sètche é peu couéte.

A propó dé tsou dérì mot, ou l'arua dou latìn BAJANUS[3], qué, a l'orijinne, ou y kira o non d'eunna calétà dé fae. To o tén, l'a pasà a ménéhtar aprechtà to tsé fae é, pé levré, a totte le ménéhtre aprechtà to arie dé sec. O mémo mot, l'é a l'orijinne co dé badjàn, baggiano én tayàn é dou proventsal bajan, touit dé mot pé dehtordze, qu'i volon dire fo. L'é pa o premì co qu'ou non impia dé non dé verdeurra én manira métaforécca. Troén eun éjémpio famous détsou sans vénts le Promessi sposi dé Manzoni, douque le baggiani son le Bergamachc pé le Milanèis. Con én Val d'Ohta non impia le mot bane, bayane a méma manira.

Teu tso a l'é mae un piquió éjémpio dé tsen qué non poret dire a propó da tchahtagna,, arbre à pain, én Val d'Ohta é dé comme tsa pianta a l'a tchandjà o paézadjo é co a lénga da nohtra réjón.

            Vo quieuttén, donca, to eunna piquioda devinetta qué a tsou pouént i seu oblidjà a rézoudre:

Pappa gréndzo, mamma nèye, feuille rossa, popón blan ! Senque l'è ?



[1] FAVRE S. (2002). Op. cit.

[2] DALLE I. (2005). Op. cit.

[3] VON WARTBURG, W. (1922 ss.). Französisches Etymologisches Wörterbuch (FEW). Bâle: Zbinden. Vol. I, 205b.


[1] DALLE I. (2005). Le cycle de la châtaigne. In : « Nouvelles du Centre d'Études Francoprovençales R. Willien » n° 51/2005. pp. 48-57.

[2] FAVRE S. (2002). Del pio castagno. In: "Environnement. Ambiente e territorio in Valle d'Aosta". N. 20/2002. http://www.regione.vda.it/gestione/riviweb/templates/aspx/environnement.aspx?pkart=714.

[3] VON WARTBURG, W. (1922 ss.). Französisches Etymologisches Wörterbuch (FEW). Bâle: Zbinden. Vol. III, 478.

[4] DALLE I. (2005). Op. cit.

[5] FAVRE S. (2002). Op. cit.

[6] DALLE I. (2005). Op. cit.

[7] VON WARTBURG, W. (1922 ss.). Französisches Etymologisches Wörterbuch (FEW). Bâle: Zbinden. Vol. I, 205b.