Intervistatore: « Ma diquè l’è capitó outre eungn Arvì ? ».
Testimone: « Ah… l’an fa sèité lo pon d’Équiliva, no ? Hi dzor le Tédesque dèijòn alé su a La Tchouiille. L’an fa sèité lo pon de l’Équiliva é leue son tornó eun dérì, é l’an fa lo comando lé a Leverogne. Però, siccome leue se servichòn di fachiste pe… pe leue coso, adòn l’an betó le fachiste lé, i comando a Leverogne, que dependjoon hé di comando Tédesque de Veullanoua, que ae lo tenente Planer mi sembra que comandô. É lé, hise fachiste l’ian to de dzoun-io. Erano de… hise que vignoon de Cassino… avanzi di galera, tra parentesi, quasi tutti… ma giovani, da quindici a venti-venticinque anni, giovani quasi tutti, eh, dai quindici ai venti. Ézaltó, certo, ragazzini pazzi… L’ion comandó de eun maréchalle. E poi, an demendze se son… l’alòn lé tchu Barrì, te so Barrì, n’ayè na cantin-a lé i mentèn de Leverogne é… se son… l’an bu, se son ruzó, son chourtì, l’an comenchà a… a sparé a l’impazzata, é no lé a die : – Mammamia, ma què l’è… comàn… ? –. Ouè. É leundemàn n’en su que, appunto, s’ion peu… eumpiornó é sparavano in aria. Vouè, se l’ayoon de-z-arme pe le man, mèinoù, tendèn... É comunque hi dzor l’et aló bièn pai ! Lo demase nâ, invece, l’an tornó fée… fée la mima conta : se son eumpiornó é eun de hise que dèijè baillé lo tsandzo… perquè lé y ayè le tri pon, no : lo pon de la ferrovia, lo pon di gran tsemeun é lo pon dézò, de Leverogne, hi vioù pon. Adòn, su lé i pon de la ferrovia é… é di tsemeun, y ayè la sentinella é lé se bailloon lo tsandzo. Hi que dèijè baillé lo tsandzo l’iet tchu Barrì, s’è eumpiournó, eccetera... é can l’et aréó lé l’oillè pomì baillé lo tsandzo. Adòn se son… se son ruzó é... eun va outre i comando, é eun l’a sparó. Adòn, eun va outre i comando pe dî i maréchalle que... coso... L’ion cllou dedeun, no ? Perquè l’î, si po, eungn’oira, dâ-z-or di mateun, si po queunt’oira l’î… Beuchon a la pourta pe se fée ivrì. Lo maréchalle crèijoo que suson ihó le partizàn, perqué vèijoon le partizàn… a pen-a vèijoon an moutse volé, per leue l’ion le partizàn, é lo maréchalle l’a ivèe é l’a sparó. Pensoo que l’ion le partizàn é l’a tcho eun de se… de hise… de hise soldà, bon. É, pe justifié i comando, hé i Tédesque, lo leundemàn mateun, l’a deu que l’ion ihó atacó di partizàn, invece canque tri, catt’or di mateun se son… se son ruz… l’an sparó de… tra leue bon, pai. La métchà l’ion piòn, eccetera, é lo leundemàn son gnan-ì bo per… poi per giustificare, appunto, la mor de hi… de hi garsòn. Han detto : – Sì, sen ihó atacó di partizàn, nella sparatoria –. E invece c’è… c’era il testimonio dentro, uno che lavorava alla SIP, che stava lì nell’albergo, que l’a testimognó, appunto, che non era mica vero, erano… to de conte, no ? To de conte, certo, n’ion lé… n’en ben su comàn… Solo que llu, lo leundemàn mateun, pe justifié i comando Tédesque… perqué le Tédesque… squersoon po… adòn l’an deu que l’ion ihó atacó di partizàn é lo tenente Planer, hé, l’a deu : – Bon, vo-z-aledde su é vo beurledde le mèizòn, prégnedde de-z-ostaggi é le tchouéyedde –. Can l’a su hen, lo pappa de Grimonde l’è partì to de souite bo eun Veulla, de coursa, ma purtroppo quando l’ordine è arrivato di non far niente… l’ayoon dza tcho le-z-ommo. Sareu ihó ren [euncomprensiblo] beurló le mèizòn, ma pachenhe, le mèizòn se tornon costrouire, ma le viye purtroppo... E così è successo ».
Intervistatore: « Hén, son mae prèi dji personne… ».
Testimone: « L’an troó… l’an prèi hise que l’an acapó. Mè… mon pappa son… siccome l’ayoon ren… fa ren, se son pomì fió de ren, eh… L’ion lé i tsemeun, tranquilo, é n’an prèi-nèn doze… doze lé é eun que pasoo, que l’aroo bo de La Tchouiille... ».
Intervistatore: « Ah dja, ouè ».
Testimone: « Lé, que l’ie eun laòn di secretéo que y ayé lé a Casa Littoria ».
Intervistatore: « É l’an po euncó tcho dou que vignoon bo eun machina ? ».
Testimone: « Na, mocque hi lé que l’an aplantó lo camion, l’an fa bèiché hi lé é… ».
Intervistatore: « Que l’ayoon pourto-lèi ià ? Diquè, la mouha ? ».
Testimone: « La mouha d’oo, vouè. L’ayè an mouha d’oo avouì an dzenta tsen-a. Te sa, fèijè gola allora, eh, sì, sì... ».
Intervistatore: « Ma eun l’è héo beun bon a scapé… ».
Testimone: « Arthur ! ».
Intervistatore: « Arthur ».
Testimone: « Arthur l’ie eun gamba. Llu l’a vu pi llouèn que le nouhe. Le nouhe son reustó lé, l’an deu – Vouè, no n’en la fameuille. Que fachon po cotsouza a la fameuille, se scapèn –. É llu l’a deu : – Â no déyèn scapé perquè hé… hé no fon la fiha, na ? – ».
Intervistatore: « Ma comme l’a fé a scapé ? ».
Testimone: « Ah, è stato in gamba ! Le-z-ayoon betó… tè… tè t’o pomé presente forse, lé ioi l’an fa hi monumèn, lé a Leverogne, sai ? Ecco, dérì lo monumèn ll’ayè eun… eun capannone de bouque, su lon, pai, no ? É le-z-ayoon tcheu beto-lè lé devàn, devàn hi capanón de bouque, é llu l’î lo… l’î lo premî a coutì di gran tsemeun. Can l’a vu la malamparoda, que l’a vu que l’an baillà l’odre a hise dzoun-io de se beté eun feulla pe le fuziyé, llu l’a deu : – Hé no fou scappé ! –. É l’a scappó. Mentre leue se betoon eun rango pe sparé, llu l’a scapó, l’a… l’a traésó lo gran tsemeun, l’a sèitó bo di parapè, bo pe… bo pe hi talù, bo a la feurdze, te so, bo, lé dézò ? E y a la feurdze, ecco, bo pe lo talù, bo a la feurdze, é sen… é l’è ihó catchà to… to lo dzor dedeun l’eue ».
Intervistatore: « Ouè, pe mal che vada… ».
Testimone: « Pe mal che vada… L’an po… l’an sparo-lèi dérì, Dio ha voluto che non l’han preso. L’a betó la tiha i mentèn di tsambe é l’a… é l’a robató bo canque i fon, eh. É pi aprì l’et aló bo, l’a sèitó bo. Bo dézò y ayè comme eun coso plen de melma. Ha trovato un tubetto che ha messo in bocca e… ».
Intervistatore: « L’è restò catchà ».
Testimone: « Comme l’a sentù que… que le-z-otre l’ion-t-aréó bo, adòn l’è reustó bo catchà, avouì hi tubetto foua pe posèi… respiré. Can se… can pochè se terioo tchica su pe vire se… É l’è reustó lé canque lo nâ, canque eun contrenâ. Eun contrenâ l’è peu… l’è peu aló su i Gran Tû é l’ion peu su, su pe lo Gran Tû, tcheutte hise dzoun-io, perquè... tra… tra cui mon ommo, l’ion peu… l’ion peu scapó can l’an vu hen lo mateun, te comprèn ? ».
Intervistatore: « Ma devàn l’ayon-tì euncoa becha-lè ? ».
Testimone: « Antoine, buonanima ! Antoine, lo frée de… Finetta, Raimòn, te so ? Hise lé de Glarey. Ecco, llu l’ayàn fotu-lèi, poveretto. É llu dijè : – Mah, mè me sento po de scapé, ni… n’i pomé la fouse de scapé –. É… é mè… mon pappa, que l’ie euncó, insomma… valido, perquè carentenoù an, comàn, l’î euncó abbastanza… eh, l’a deu : – Arthur, ma vouè, ma tè… tè t’o po gneun, ma non n’en… n’en de fameuille, que… no fachon la rappresaglia a la fameuille, eccetera… euh ma te vèi peu, no tchouèyon po peu, te vèi peu ! –. É Arthur l’a deu : – Péqué ? Scommetto la tiha que no fon la fiha ! –. È comàn… l’a vu… l’a vu llouèn, invece le nouhe son… l’ion pi… pai, pi fiduciosi. L’a deu : – Teteun, n’en po fa ren ! –. [Euncomprensiblo] invece… invece è stato così. Arthur l’a aù… sì, proprio, ha meritato la medaglia d’oro, sì, eh ! Lo coradzo de lèi scapé devàn lo nou ! ».
Intervistatore: « É aprì diquè l’an fa, le-z-àn queto-lè lé ? ».
Testimone: « Sì, le-z-àn queto-lè lé. É pi… adòn son peu… y è peu aló… Gex, bonanima, lo pappa de Corrado, é l’eunjègneur Terziani, Scavarda Silvio… Le-z-àn peu prèi-lè é le-z-àn pourtó outre i chemichéo ».
Testimone: « Hé p’Arvì, an baga trémenda. Deun hise momàn di rastrellamento, can l’an atacó Vertozàn, eun pèe de dzô aprì, hé a Leverogne l’an fa an formidabla rappresaglia. L’ion ian-ù de troppe, que l’ion de-z-italièn comandó pe de-z-alemàn, de fachiste. L’ayàn prézidià lo paì é, to p’eun dzô, n’en su-ló apré, sayòn po perqué, dijòn que l’ion mô… que n’ayòn dou, tri mô. S’ion peu tcho euntrì leue, da piòn, comunque. Perqué... mè me stoupichò seriamente, perquè n’ayòn gneun motiffe de fée eungn atacque a heutte troppe dedeun eun veladzo abitó, perqué hen se fèijè ou su eun pon ou su an baga… Lo pon, n’ayàn po gneun euntérè de lo fée sèité, péqué l’areu copó totta l’Ota Valoda. L’an fa sèité lo pon de l’Équiliva, l’è eun conto, ma lo pon di gran tsemeun, na. É lo mateun l’an fa que fée an rappresaglia. Mè é Antoine n’ion rientró djeusto lo dzô devàn de la Franhe, pensa. É… lo mateun, la mamma aruye su totta deuspéréye a mèizòn… l’ayòn terià totta la nâ, l’ayòn bombardó. M’è l’io… dz’io catchà, lleu sayè ioi dz’io, la mamma sayè ioi dz’io : – Iàn vito bo, m’an aréhó Antoine, l’an prai Antoine ! –. – Aréhó ! Perquè ? –. – Mah, l’an arého-lò ! –. – Ma llu l’a beun le papì, l’è eun riilla –. – Mah, l’an arého-lò ! –. – Mè parto pe… pe gnan-ì… euntrì dou no-ze defendèn mioù –. Eun mimo ten accapo lo secretéo, lo pappa de Gex : – Deh, ioi te va, Arthur ? –. – Mah, l’an prai Antoine, la mamma l’è euncó gnan-iya tchertché mè –. – Sparèi de la sercolachòn, perquè hé la fèi ll’è de mô, le bague son complequéye, l’è mioù que te te fache po vire –. Eh, l’î dza tro tâ, sen… no-z-àn seurcondó, no-z-àn portó bo, no-z-àn tcheu ragroupó hé, devàn l’otel du Col du Mont, é y ion lé an veunten-a de personne. É… mimo ten, l’ayòn euncò peu prai de dzé que vignoon avouì de machine, que l’ion aroó su lo tsemeun. É lé l’an fa an séléchòn, l’an deu que y î de mor, que no-z-aràn fuzeyà. Basta, lé n’ayòn eun pèe de... no hé, de dzon-io, n’en deu : – Vouéla, hé fou scapé –. Y è an sentinella, y è dâ sentinelle lé. N’en deu : – [Euncomprensiblo] hi cou no scapèn –. Y î to de pée de fameuille, no-z-àn prià de... : – Soplé, féyedde po le matte, péqué no n’en de mèinoù, féyedde po le fou ! –. L’ion tcheu convinto de tourné a mèizòn... – Ma èitsa que se l’an tcho, hé n’en… partèn tcheutte, eh ! –. Aprì l’an comenchà la séléchòn é… tcheu... betoon tcheu lé : – Ooute lé, ooute lé, ooute lé ! –. É a eun sertèn moumàn s’è prézentó eun de hise que pasoon… l’ie eun de la… couestoureun… de la couestua…. hi l’an beto-lò d’eungn otro coutì : – Hi vatte outre lé, va a hi mouì lé, que pou alé po deun hi lé, hi lé l’è po jeusto, hi lé… –. L’î…L’an prai an personna de Veulla, que n’en tcheu aù lo mimo doute… l’ayè an grousa tsain-a dô, essétérà. S’è prézentó avouì la tessera di partì, l’a deu : – Mè... mon garsòn lé, l’è lo fonchon-éo de la préfetura, eccetera, eccetera – é l’an beto-lò avouì lo mouì de hise que l’an tcho. Aprì l’a tochà i po… i pappa de Gex, lo secretéo : – Mè si lo secretéo comunal –. – Euncó mioù ! –. É i mimo ten l’è gnan-ì eun parapiglia per lé, l’an terià, l’an tournó boudjé é llu-t-aló, trullo trullo, eunvétche d’alé de hi mouì l’et aló deun l’otro, de hise... pai s’è salvó, to tôdzèn… Aprì y è l’eumprézéo que l’î eun tren a rebeté a poste lo pon de l’Équiliva, l’a deu : – Mè si l’eumprézéo que fou su lé, Scavarda, què fou… –. Hi l’an bailla-lèi cappa é le-z-otre tcheu i meue. É n’ion la bèlessa de tréze, lé contre lo meue. L’an fa lo plotòn d’ézécuchòn. L’a deu : – Vouéla, hé le bague marcon peuque ! –. Avouì meun biofrée, que l’ayòn prai devàn ooutre étò… l’ayòn fotu-lài, l’ayè totta la tiha confla, l’ayòn paso-lèi eun passe… l’î lo premî que l’ayòn acapó. É n’i comenchà a me beté bo su la tiha de la feulla : – De hé fou partì, hé fou alé ià… alèn ià, alèn ià, hé no-ze tchouèyon –. – Ma qué tchouèyon ? –. – Ma hé no-ze tchouèyon ! –. N’ion dza tcheu lé contre an baracca de bouque, eun feulla : – Hé no-ze tchouèyon, hé fou alé ià ! –. Mè a eun sertèn moumàn n’i deu… n’i vu can l’an ramasó lo plotòn d’ézécuchòn, l’an beto-lò lé, apreustoon le-z-arme… mè n’i tchica aitchà eun djiro, sio i mentèn di tsemeun, la nasionale, y it eun… y it eun fachista avouì lo mitra eun man, can l’a verià la tiha mè n’i sèito-lèi su le-z-artèi, n’i teria-lèi eun cou de quioido dézò lo mentòn, n’i mando-lò a tsambe eun l’èe. É mimo ten l’an po terià a mè, péquè terioon euncó a llu. Si aroó su lo parapè. Can si aroó… Vignoo foura de-z-àn de guèra, n’ayò beun euncó tchica d’espérianhe adòn, eunvétche de sèité lo parapè drè, me si dzezù su lo parapè é la raffica m’è totta pasèe su la tiha, m’an bicó. É de lé si robató, n’i contenuà a robaté canque eun Djoun-î. Bo dézò y è Djoun-î, bo y a de baracque, y è de… y étte an fabreucca bo lé dedeun. É la tèra la vèijò sèi… boulì a l’euntô comme can eun couè lo bouillòn. É m’an po prai. Can te rebatte t’i eun crouè bersaglio, perquè… perquè t’i bose su la tèra é perquè baille l’eumprèchòn d’ihé colpì. Hen l’è hen que no-z-àn eunsègnà é que l’a tozdor… l’a salvó eun mouì de viye. Pouì, can si aréó bo, n’ayan… lé… lé y et an centralina que l’è ihèe abandoun-ée perquè lo toràn l’ayè poyà, l’ie allouvionéye… n’ayòn la manutenchòn no comme fameuille de halla centralina... é mè dz’i deun ma tiha de l’olèi fenì dedeun heutta turbina : – Deh, lé si catchà amoddo, lé m’acapon po –. É p’entré dze si entró deun an brèche que y î dedeun lo meue é dz’i léó… s’i… mè aloo bo pe le latte di tette eun me tchagnèn pendù pe l’èe, canque si aroó de l’otro coutì de la mèizòn. A eun sertèn moumàn me decapotton le man… decapotton le man é tsizo, tsizo dedeun… lé, comme diyo, l’î an fabreucca, y î de meleun… y ie co... dedeun lo ru de detsardze é dze si aló canque pe le dzén-oi pe la neuttra, é adòn dz’i pensó : – Se mè dze resto… se mè dze boudzo queutto de trase, l’unica baga l’è de m’euntéré hé pe la neuttra –. Me si dzezù deun la neuttra, me si to topó canque a la faccia. Eun momàn aprì… dz’i bièn fa a po alé dedeun la turbina, perquè l’an eumplita-là de bombe, l’an ivèe lo ho é l’an eumplita-là. É l’an to foutù pe l’èe é m’an po acapó, chiuso… m’an perdù, si ihó perdù pai. Si reustó léi… dz’i vu la mouha, founchoun-ô euncoa, mè majin-ô que founchoun-ô po... me semblô eungn’éternitó que l’î peprè eungn’oira que sio lé dedeun. Si chortì é dz’oillò alé ià pe lo toràn. Eungn alèn ià pe lo toràn me betô eun plen-a vuya, n’i to… n’i trouó lon. N’i vu lo veladzo que beurlô, tott’eun fouà eun djiro ».
Intervistatore: « Ah, ma i mimo ten l’an beurló lo veladzo ? ».
Testimone: « Oh dja, i mimo ten l’an fotù lo fouà, y a aù vouitant… vouitanta é pasa mèizón beurléye. É le-z-otre le-z-àn tcho perquè y ie… l’an quetó veuntevouè orfelèn, donque de pée de fameuille presque tcheutte. L’an fénque catchà dedeun eun bregadjì di poumpyì, que l’è Godioz, que l’î an litchensa, l’ie hé a mèizòn, l’an po aitchà ren… l’ie an servicho, l’an tcho euncó llu. L’ion de belve, l’ion. Morale, si reustó catchà lé i cu d’eun meue, lé dedeun y et eun ru, si ihó catchà lé to lo dzô, ploujè, tchapó la plodze to lo dzô… Lo nâ si partì, sensa botte, péquè le botte son reustéye euntan-éye lé pe la neuttra, n’ayò le botte bose, can n’i terià foura le tsambe y ion pomì le botte. Si aló canque eungn Arvì, eungn Arvì gneun m’ivrô, po mèzo... to de fameuille que cognichô, gneun ivrô. Eh… aprì, n’i peu su aprì perquè gneun ivrô : y ie pomì gneun, y ion tcheu scapó ! ».
[bip, bip, bip]
Testimone: « L’ion lé alignó i meue. Eun garsòn, Antoine, fa prézèn que deun la feulla y î son pappa. L’î po le… son pappa, l’î lo pappa de… de sa choze. L’an falèi vire… l’an demando-lèi qui l’ie, l’an mando-lò ià. I mimo ten… Godioz se fa… se fa vire euncó llu. Di : – Y è euncó meun pappa –. É hi lé l’î fran seun pappa. L’a fa-lèi vire queun l’î é l’an mando-lo-lèi ià. L’an mandó ià le dou pappa, le dou que l’ion lé, pe po beté pappa é garsòn. Lo pappa de Godioz, fenì la guèra, eun dzô me demande se l’î vée hen que l’ie acapitó. Mè n’i confermo-lo-lèi… n’acho jamì confermo-lo-lèi ! Hi ommo s’è léchà mouire de tsagreun. Llu s’î po rendù contcho de hen que l’a acapitó : – Pensa, mè queutto lé mon garsòn, vou ià… mè que n’i vouitant’an... l’è rediculo hen que dz’èi fa ! –. L’a pomì midjà, l’è pomì ihó... dou mèise aprì l’è mor ».
Intervistatore: « Démoralizó ».
Testimone: « Démoralizó ».
