Y è la lenga qué empièyo can penso é can prèdzo da soletta, y è hella qué empièyo can predzo avó la mén mamma qué dé poué 6 an y et pamì hé avó no.
Arnà y et in piquiót pays dé la Basa Val d’Ohta. Hé dz’èi nisì é deut lé mén premì paolle. La lenga que y an prédja-me fénque a 5 an y et lo patoué, djeusto lo patoué.
Lo premì souvenir qué dz’èi y et can, a do an, dz’èi vi la nèi pé lo premì co é dz’èi deut :
« Mamma, pappa vignadde vére qué dé pavióle é son totte biantse ! »
Martino, lo mén pappa y a nisì en Tsampaserma, in veladzo a 915 métre, lo 22 d’avrì dou 1940 é, fénque can y a maria-se, y a toujór ihtà su pé lé Traverse: en Tsahté, en Tsampaserma, en Arla é a la Quiva, mahque in mis d’étsatèn. La sén fameuye vehquive dé hen qué la tèra iè don-ave é sé tramouavon, en chovèn lo córs di sezón, d’in veladzo a l’atro to an vatse é cahque tsivre. Lo pappa y a t alà a hcola en Bouanvehe, fénque en couarta, la couinta y a fé-la en Piàn ou Palah. Can alave pa a hcola fiave lo tsévrì. Apoué y at alà soudà é can y a tornà y at alà do an en Tsamoué valet ensembio ou sén barba Pière, co lai fiaon lé tsévrì.
Ent’ou 1964 y a maria-se avó Rozinna, la mén mamma, lo 21 dé mar é 3 mis apré dz’èi nisì dzo. La mén séoù Ida y at arevà do an apré. Dz’èi co in frée, Renzo, qué y a 10 an dé mouén qué mé.
Lo pappa é la mamma y an toujór avì 4 ou 5 vatse, travayavon la campagne é lé veugne qué prendivon a fit ; en pieu lo pappa travayave co foua di mitte, en quemeun-a, comme cantognì.
Can savèn fiette no fiavon toujór alé en campagne é no fiavon travayì ; djeusto can alavèn lardzì lo véhpro pouyivo damon-é avó la mén séoù. En Piàn n’avèn dza lo tratór é la focheuza ; lo pappa y a mouhtra-me a hpaté lo fen, a réboudzì, fae lé andàgn, lé rabyie, tsardzì lo tratór a la piemontese : leu técave su lé trencà dé fen é a mé, so lo tratór, mé fantive entehtsì é fae la carà. Dé co anviave dé trencà qué mé empian-avon for, ma entsalavo pa lementé-me é oi qué vignavo veusta a empian-ì hi fen !
Lo pappa y a toujór ihtà in robeustón d’in ommo é in gran travayeur ; sat fae dé tot é paé touì lé momèn lo vignavon tsertsì pé fae dé travai : mahì lo portset, embalé, fae dé voyadzo dé fen, dé bohc ou dé dreudze to lo tratór, tié lé ligne... Leu sé tiave jamé endéré é, sé pouyive, htsandzive lé dzornà perqué, can voulivon payi-lo, entsalave pa prende dé sot !
A cator-y-àn, y a mouhtra-me a gouidé lo tratór paé d’étsatèn dzo é la mamma pouyavèn dza fae cahque travai en campagne.
Lé mén do y an co contenevà a travayì lo bén di lor vièi su pé lé Traverse é lai fantive fae tot a man : dz’èi aprendì a vagnì lé trefolle comme fiavon in co y ive, a rétsouhi-le é tsavé-le, a tayì bià, fae lé manì, fae lé foufiyie, lé brahié é lé grop dé fen. Mé récordo qué lé grop lé betavon dzu pé la ligne, apoué, in co qué sivon en Piàn, embalavèn tot - can n’avèn poué dza l’embalatris - é régréyavèn ou payì.
D’ivér, lo nét apré hin-a, alavèn fae la véyà a htabio é lai so lo dzah, sé y avive pa tro sonno, lo pappa no mouhtrave a dzoyì i carte: a briscola, a scopa é a tré-sét. Dzoyavèn a sot é qué bé sive gagnì dove piése dé 5 livre ! Sé lo pappa dormive é la mamma fiave tsahe ou maye, dzo é la séoù damon-avèn i « métresse ».
A nou oue dou nét, la mamma redzahiave lé vatse é no gavavèn coutsì.
Dzo é la séoù n’avèn na tsambra totta pé no ma sive foua, fantive fae dove rampe dé htsélé. D’ivér, can fiave bièn fret, dormavèn eun-a tacaye a l’atra dedeun in gro yet pé htsoudé-no. Co lo commo sive foua ma savèn acohtemaye paé é alave bén. No lavavèn a mezón dedeun in gro hebbe qué la mamma empyive d’éve tsada dé la bouyotta dou fornet.
La mén mamma Rozinna, y a nisì lo 13 dé mài dou 1943 su Htsalogne. Co lé, comme lo pappa, y a crisì su pé lé Traverse: Revie, Tsampaserma, Htsalogne, Lé Bahèye é lo Mon dé l’Artse. Co la mamma y a alà a hcola en Bouanvehe : lé é la sén séoù vignavon dzu dé Tsampaserma ou dé Htsalogne a pi to la mén-ihtra dedeun lo baraquén pé denì, ma véo co…lo baraquén vouiguive dévàn qué arevé en Bouanvehe é paé, pé hi dzor lai, fantive ihté sénsa denì ! Fantive co porté touì lé dzor do toc dé bohc pé lo fornet dé l’ehcola.
A do an la mamma y a perdì lo pappa : Bréze, qué mandavon Bréze dé Tóbe, y a campà dzu d’an pianta can htsarvave fóye, y a fé-se souté l’ergna é y at ala-se-nèn paé. É peua la mamma sé récorde dou pappa lai a la tsambra covatà to in lenfioù ; sé récorde qué rampiave su so lo yet é voulive « fae néna» avó lo sén pappa.
Sive l’an ‘45, en pyia guèra, la sén mamma Louiza y a sobrà vevva to cattro minà ! Y a poué torna-se rémarié tré an apré avó Quéve, in ommo bravo ma sérious é la mamma diyive qué entsalavon gnanca prédzi-ie dé la crenta qué y avon. Mé récordo dé Quéve : y avive lé pi ros é lé gréye toujór ènfie a coza dou condzélamèn dé can y a fét la campagne en Russia.
Lo pappa é la mamma y an cogni-se en Tsampaserma: lé dove mezón sivon sépaaye djeusto to dé tavé nér dou fén é la mamma diyive qué sive bé prédzi-se d’an mezón a l’atra é fae-sé lé zouèi douh…
A 16-y-àn y at alà travayì en fabrécca, a la Sirca David, lai Arnà, fiavon sicolata é ou dé Pahque.
La mamma no contave dé belle conquie, helle qué la sén mamma y avive dza contaye a sé : mé récordo hella d’in botcha gro comme lo piquiót dèi qué la vatse y a pa vi-lo catchà déré in féhtì d’erba é y a pica-lo; hella dou minà qué la maréhtra iè betave lé oéyie dedeun lé-z-oèye ; hella dou piquiót Pouset ; Biantsenèi é totte hella dé la feuzica é di bondefén qué mé fiavon an pouiye moustre ma lamavo senti-le conté tootén. É apoué sivon helle dou Guiaou é Sén Martén. Lo Guiaou pensave dé ihté pieu fén qué Sén Martén, ou contrée sobrave toujór roulà é to an rabia dou Guiaou ados !
Lo nét apré hin-a, a htabio ou a mezón, aràn dou fornet, la mamma mé liave lé lévro qué la métressa mé don-ave dé la biblioteca dé l’ehcola.
Mé récordo comme fise aya dé hize momèn lai, qué bé qué sive ! Dz’éèyo voulì qué helle conquie y avison jamé finì !
É apoué la mamma y avive tot lo sén repertouée dé rébeurdze :
Pase Douiye sensa fae ombra (lo són dé la quiótse) ;
In pougnèn, do louyièn, do rédèn, cattro mahe é l’ehcovahe (la vatse) ;
Na fontan-a ou méh d’in pra, piót é nit é bagne pa (lo piet dé la vatse) ;
Pyién ehtabio dé vatse rosse, né entre eun-a nia é lé fèi sorte totte (lo for pyén dé pan é la paletta dou pan) ;
Cattro boutte dehtopaye ou méh d’in pra, viaye en dzu é vouiguion pa ! (Lé peuppe dou piet dé la vatse) ;
Lo vi bèi é lo mor tsante (can la vatse - lo vi - bèi ou beui, lo topén qué y at ou co - lo mor - fèi lo son) ;
In ouleet so in grepet, y è pa ni ver ni sec (lé pèi).
Lo patoué di Traversén sive en pocca déféèn dé hi qué prédzivon en Piàn, sé pout deue caze brayà, co l’entonachón y et déféenta é co bièn dé paolle :
seu é dzeu ou post dé su é dzu ; leutche/lutche ; fén/feun ; demàn/doumàn ; dja/djouà…
Sé pou deue qué dz’èi aprendì l’italiàn a hénc’an can dz’èi fét lo déré an d’azillo.
Lé fraze qué sentivo deue chovèn i mén do é qué sentésso co aya deue ou pappa son :
« Fa prende comme veun » ; « Pren-té varda » ; « Y è pa in maleur sensa in boneur ».
La mamma diyive toujór:
« Ou nón dé Guieu qué sèye ! » « Sen pa poué comme n’en da vignì » « Touit ten végnon pé qui lé pée atende »
« Fat toujór pensé ou bén perqué lo mal veun dza da per sé »
Avó lé mén amis d’Arnà dz’èi toujór prédjà patoué : a hcola can sive la récréachón, i mitte can a la grandze dé Olindo damon-avèn a dja catsì, a fae-nó « la baracca », lo ristoràn, a dja patella, a dja tchapé, a palla campo. Dja catsì sé mandave co « djà pertoucca » perqué can eun sé lebéave sensa fae-sé trové diyive :
« Pertoucca per mé ! »
Dzo lamavo lé nouhtre mitte belle qué sivon sémpio é vièi, sensa gnin-e comodité. Djeusto can vignave damon-é Patrizia, la mén pieu gran amiza dé l’ehcola, dz’avivo en pocca crenta perqué lé y ave in bé mitte nou outre en Prouve ; é paé trovavo totte lé hquize pé pa lichi-la entré dedeun. Dzo alavo chovèn i sén mitte, surtoù d’ivér vére la TV dei ragazzi perqué no n’avèn pancoa la télévijón.
Mé récordo d’ignatra amiza, can sivo dza pieu grosa é alavo a hcola a Véreh qué voulive vére la mén tsambra. Dzo savivo pa henque enventé-me paé dz’èi deu-ie qué dz’avivo perdì la quià !
Viralénga
Crotón dé grop, grop dé crotón, crotón dé grop, grop dé crotón
(fat deue lo pieu lest qué teu pout sensa ènhepé-te)
Dz’èi prét in gran dé ris dedeun lo grilet
lo pappa rahpe, la mamma rahpe é dzo ren!
Djouà di dèi
Hitta vat ou bohc (lo poudzo)
Hitta vat a l’éve (l’éndéc)
Hitta fèi denì (lo gro dèi)
Hitta méndze tot (lo dèi dé la verdzetta)
Ou piquiót picayon ren dou tot! (lo piquió dèi)
Sé t’a fan
Sé t’a fan méndza an man
é l’atra vardé-là pé demàn
Lo quetset
Lo mi dé mai can sentavèn tsanté lo quetset diavèn:
« Quetset dé la barba htouza, véo an apoué sèi hpouza? » é apoué contavèn véo co lo quetset fiave « coucou »
« Quetset dé la barba biantse, véo an te mé doun-e encó a vivre? »
Trata beata
La mamma mé sétave so lé sén dzen-ai, djiraye ver sé, mé prendive pé lé brah apoué mé venquiave é tsantave:
« Trata beata, fila prén, fila gro, fèi la tsemize dou gran pagró
to dé htoppe, ren dé lén,
frén frén frén frén » (me sepatave é riavèn tamme pouyavèn)
Néna Quinquetta
Néna Quinquetta, la mamma vat a Messa
Lo pappa vat a Romma
Tsété na bella pomma
Pé la fietta, néna Quinquetta !
A 16 an y avivo la pachón dé hcrie poézie en patoué so lé veladzo di nouhtre Traverse, so lé cohténme é le tradichón dou mén payis, so hize momèn dé la véya d’in co qué, mersì co a la magrosa Louiza, dz’èi avì la forteun-a dé cognehtre é dé vehquì.
É paé dz’èi entrà a fae par dé la Compagnì dé téatro, « lo Beufet d’Arnà » : n’aventeua qué y a deà 15 an. Dz’èi aprendì a résité mersì a l’espériensa dé hize pieu adjà qué mé, dz’èi hcrit dé farse pé fae divertì lé dzen ma co pé fae-lé pensé, dz’èi partadjà avó lé-z-atre dé la Compagnì dé momèn qué rehtéàn toujór dedeun lo mén cór. É surtoù, ent’ou nouhtro piquiót, n’en empiéya-no pé mantignì lo patoué, lé belle tradichón dé la Val d’Ohta é porté lo patoué d’Arnà é lo son dou befet - hella corna di boc qué lé nouhtre vièi son-avon pé fae-sé sentì d’in veladzo a l’atro – en djir pé la Val d’Ohta é co pieu louèn.
Lé sét an qué dz’èi travayà ou Brel y an ihtà bièn emportàn pé la mén formachón é y an fé-me créhte proféchonellamèn. Dz’èì co chovì lé cors organizà dé l’Assessorà pé vignì métressa dé patoué.
En fameuye, la mén lenga dou cór dz’èi mouhtra-la ou mén garsón, Fabien. Dépoué qué y a nisì, dz’èi toujór prédja-ie djeusto patoué é fransé, l’italiàn y at apré-lo a la télévijón, a hcola é avó lé amis. Co lo sén pappa y a toujór prédja-ie lo sén patoué, hi dé Gressàn.
Dzo sèi métressa a l’azillo é i mén minà touit lé dzor ié predzo en pocca en patoué…Tsertso dé prédzì lo lor patoué, hi dé Gressàn, perqué lo mén y è tro déféèn. Ié mouhtro lé dzor dé la senan-a, lé coulor, lo bondzor, dé tsanhón.
Touit lé an apréstèn lo travài pé lo Concours Cerlogne avó la colaborachón di paèn é di pagró ; partisipèn co a la féhta é ou parcour d’animachón en classe avó l’esper.
Dépoué qué sèi a Gressàn, trouvo qué, lé déré 5-6 an, la poleteucca dé promochón ent’ì hcole y a don-à dé bon rézultà é co lé fameuye tornon prédzì dé pieu é pieu volonté patoué i minà. É lé minà aprendon ent’in ren !
Pé finì pouèi deue qué, comme sé pout vére, lo patoué y a avì é y at na grosa emportansa ent’é la mén véya.
Y è la lenga qué predzo avó touit lé mén paèn, avó bièn dé amis é amize, avó lé dzen d’Arnà é qué empièyo co ou travài.
Y è la lenga qué empièyo can penso é can prèdzo da soletta, y è hella qué empièyo can predzo avó la mén mamma qué dé poué 6 an y et pamì hé avó no ma qué fran la lenga qué lé y a mouhtra-me mé ide a senti-la en pocca pieu protso.
